Piše: Milorad Dodik, predsjednik Republike Srpske
Mitološke konstrukcije o „hiljadugodišnjem državno-pravnom kontinuitetu“ Bosne i Hercegovine već više od tri decenije konstantno razaraju mogućnost organizacije normalnih aspekata života i suživota na širim prostorima zapadnog Balkana. U kontekstu takvih konstrukcija, njihovi autori i pregaoci često nastoje da se pozivaju na određene legitimitete, koji su svoje korijene imali još u antičkim vremenima, uporno fiksirajući takve pravne okvire kao vječne i nedodirljive.
Legitimitet Zapadnog Rimskog Carstva, koji se često posmatra kao svojevrsni apsolut od strane modernih pobornika kontinuiteta, bio je u tom smislu vrlo relativan, pa je ista stvar bila i sa legitimitetom Istočnog Rimskog Carstva, koje će s vijekovima izrasti u Vizantiju, a kasnije i sa legitimitetom Osmanskog Carstva. Naime, ti legitimiteti su postojali samo onoliko koliko je postojala vojno-politička sposobnost njihovih nosilaca da opstanu, odnosno da postave i brane određene granice. Ništa više i ništa manje od toga. To se na kraju vidjelo i kroz sam sistem propasti svih navedenih carstava. Sve ideološke konstrukcije, koje su krajem srednjeg i početkom novog vijeka razvijali Vizantija ili Osmansko Carstvo u kontekstu svojih univerzalističkih pretenzija i prava bile su samo mitološke tvorevine.
Prvo pominjanje Bosne
U okviru priče o bosanskom kontinuitetu često se navodi prvo pominjanje imena Bosna sredinom 10. vijeka. Činjenica je da je Bosna kao geografski pojam faktički prvi put pomenuta oko 950. godine, u djelu „De administrando imperio“, vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita. Moderni pobornici kontinuiteta po pravilu izostavljaju da vizantijski car o Bosni tada govori kao o maloj zemlji, “zemljici” (horion), koja je u sastavu Srbije. Ako se već govori o aspektima legitimiteta u srednjem vijeku, kada nisu postojale nikakve moderne demokratske institucije koje legalistički daju identitetske osnove, onda se po pravilu prenebregava i uloga ideološkog pozicioniranja Mađarskog Kraljevstva. Već od polovine 12. vijeka mađarski vladari u svoju kompleksnu kraljevsku titulaturu inkorporiraju i dijelove prostora današnje Bosne i Hercegovine i nazivaju se „kraljevi Rame“, što smatraju Bosnom. Takav mađarski pristup je postojao faktički sve do propasti njihove srednjovjekovne države, nakon bitke protiv Osmanlija, na Mohačkom polju, 1526. godine.
Za pitanje navodnog kontinuiteta granice su posebno problematične. Ni Bosna ni Hercegovina tokom srednjeg ili novog vijeka nikad nisu imale bilo kakve fiksirane granice. Srednjovjekovne državne tvorevine su značajno fluktuirale u kontekstu obima teritorije gotovo svake godine. Srednjovjekovna Bosna iz doba svoje najveće ekspanzije, tokom posljednjih nekoliko godina vladavine „kralja Srba i Bosne“, Stefana Tvrtka I (1353-1391), nije ni približno bila teritorijalno isto onome što je ta regija bila prije ili poslije, kada je bila konstantno neuporedivo manja.
Bosanski pašaluk
Kasnije, sa dolaskom Osmanlija u drugoj polovini 15. vijeka, i Bosna i Hercegovina, kao geografske regije, s formiranim imenima, ali ne i granicama, bile su uključene u nove osmanske teritorijalno-upravne jedinice – sandžake, a kasnije od 1580. godine i pašaluke. Postojanje takve administrativne jedinice kao što je Bosanski pašaluk, nikako ne može biti dokaz bilo kakvog suvereniteta, odnosno njegovog kontinuiteta. Pri tome se konstantno izbjegava činjenica da je kompletan period osmanske vlasti na prostoru i Bosne i Hercegovine (1463-1878) bio period silom nametnute okupacije.
Bosanski pašaluk je često mijenjao svoje granice, što je najčešće bilo posljedica ratova Osmanlija s Austrijom i Venecijom, ali ponekad i rutinskih administrativnih reformi u osmanskom upravnom sistemu. U vrijeme svog najvećeg prostiranja, tokom većeg dijela 17. vijeka, Bosanski pašaluk je obuhvatao i značajne dijelove onog što je danas Hrvatska. Da li zbog toga treba govoriti o državno-pravnom kontinuitetu Bosne i Hercegovine, na primjer, na prostoru Slavonije?
Austrougarska okupacija
Do 1878. godine i okupacije Bosanskog pašaluka od strane Austrougarske (a i kasnije), ne može se govoriti o fiksiranim identitetima u kontekstu granice. Tako je, na primjer, potrebno kao sasvim relativno shvatiti determinisanje u okviru koga se, prilikom Bečkog rata 1683-1699, govori o Uni i Savi kao granici. Te granice su se kasnije, u 18. vijeku, pomjerale u više navrata, te je na kraju bilo sasvim slučajno u kontekstu odnosa političke snage Osmanlija i Habzburgovaca što su one bile validne u sjevernom dijelu i 1878. godine. Svakako je poimanje bilo kakvih granica i veličine teritorije uvijek relativno sa aspekta posmatranja „dugog trajanja“, te je tim potrebnije detaljno proučavati sve dostupne korijene identiteta, a ne tretirati rezultate određenih istorijskih procesa (npr. osmanskog ili habzburškog osvajanja i okupacije) kao definitivne prekretnice, nakon kojih se navodno vječno fiksiraju u osnovi sasvim relativne i artificijelne cjeline.
U svakom slučaju, osmanska okupacija 1878. godine zamijenjena je austrougarskom. Što je na prostoru Bosne i Hercegovine definitivno predstavljalo kontinuitet odsustva bilo kakvog kontinuiteta u smislu državno-pravnih tradicija i suvereniteta. Tvrditi danas da je upravo okupacija tog takvog prostora od strane Austrougarske i organizacija istog doslovno kao kolonije u stvari dokaz njegovog istorijskog kontinuiteta, predstavlja jedan od najgrubljih istorijskih falsifikata.
„Bosanski hiljadugodišnji kontinuitet“ bez traga u istoriji
Tek su kraj Prvog svjetskog rata 1918. godine i pobjeda srpske vojske nad austrougarskim snagama omogućili da prvi put na modernim osnovama bude stvorena zajednička južnoslovenska država, bez ikakve interferencije stranih zavojevača. U smislu administrativne strukture Kraljevine SHS 1918-1929, odnosno Kraljevine Jugoslavije, nije postojao nikakav ni najmanji trag postojanja pomenutog „bosanskog hiljadugodišnjeg kontinuiteta“, što svakako ne ide u prilog tvrdnji pobornika njegove neprekinute snage.
Kompleksne strukture Drugog svjetskog rata i pobjeda partizanskih snaga nad okupatorima, pod vođstvom komunista, dovele su do značajnog prekrajanja političke karte jugoslovenske države, koje, međutim, opet nije bilo sprovedeno na demokratskim osnovama. AVNOJ je, već novembra 1942. godine, stvoren kao jedinstveno partizansko vrhovno tijelo u jugoslovenskom državnom i političkom smislu, a ne kao skup republičkih pokreta, kako se to često voli interpretirati od modernih pobornika „bosanskohercegovačkog kontinuiteta“. Prilikom priprema Drugog zasjedanja AVNOJ-a, stvoren je ZAVNOBiH doslovno kao nusprodukt jugoslovenskog „avnojevskog“ koncepta. Kasnije, devedesetih godina prošlog vijeka, imali smo situaciju da se najveći pobornici ZAVNOBiH-a jasno i javno odriču AVNOJ-a. Da nije bilo tako tragično, možda bi bilo i smiješno, ali u svakom slučaju dodatno ilustruje probleme u vezi s insistiranjem o apsolutno nepostojećem hiljadugodišnjem kontinuitetu.
