Jednog od najvećih srpskih slikara i umjetnika 20. vijeka Savu Šumanovića (1896-1942) 30. avgusta 1942. godine ubile su hrvatske ustaše.
Šumanović je rodom iz Vinkovaca, gdje mu je otac radio kao šumarski inženjer. Poslije četiri godine porodica se preselila u Šid.
Pohađao je gimnaziju u Zemunu, u kojoj i počinje da se zanima za umjetnost. Iako je otac želio da mu sin bude advokat, Sava upisuje Višu školu za umjetnost i obrt u Zagrebu, koju završava sa najboljim ocjenama 1918. godine.
Počeo je kao impresionista, zatim je potpao pod uticaj kubizma i najzad se zadržao na kolorističkim shvatanjima pariske škole, dok drugi istoričari umjetnosti njegovo stvaralaštvo smještaju u umjetnička prostranstva od kubizma preko poetskog realizma do umjerenog ekspresionizma.
Stvaralački opus velikog slikara obuhvata oko 800 ulja na platnu i više od 400 crteža, akvarela, gvaševa i pastela.
Andre Lot: Šumanović je bolji od Sezana
Slika „Doručak na travi“, koju je naslikao 1927. godine, naišla je na odlične kritike u Francuskoj. Njegova, možda, najbolja slika jeste „Pijana lađa“, inspirisana istoimenom pjesmom Artura Remboa, ali su je kritičari u to doba loše primili.
Njegove slike su se 1929. godine našle pred žirijem Pariskog jesenjeg salona, koji ih je ocijenio najvišim ocjenama, a ugledni pariski slikari bili su oduševljeni Šumanovićem.
Čuveni Andre Lot rekao je da su Šumanovićeve slike od „velike vrijednosti, a sigurno i bolje od Sezanovih, jer je bolje školovan“.
Ustaše ubile velikog slikara
Aprilski slom Kraljevine Jugoslavije Sava dočekuje u Šidu koji postaje dio ustaške Nezavisne Države Hrvatske. Sve to navodi Šumanovića da se sasvim povuče iz javnog života.
Zakon o zabrani korišćenja ćirilice na teritoriji ustaške države teško ga je pogodio, pa je u znak protesta prestao da potpisuje svoje slike i počeo da na njima upisuje samo godinu nastanka.
Ustaše su 30. avgusta 1942. godine ubile Šumanovića i bacile ga u masovnu grobnicu u Sremskoj Mitrovici.
Na prostoru uz staro pravoslavno groblje u Sremskoj Mitrovici ustaše su pogubile oko 150 nedužnih muškaraca, žena i djece iz Šida, među kojima je bio i Sava Šumanović.
Neke žrtve žive zakopane
Šumanović je uhapšen 28. avgusta rano ujutro. Prema svjedočenjima, ustaše su brutalno pretukle zatvorenike, a onda im je takozvani pokretni prijeki ustaški sud izrekao smrtne kazne.
Strijeljani su uz upaljene baklje kraj spremnih raka – pucano im je u potiljak ili su direktno morali da legnu u raku da bi u njih pucali. Potom su polivani krečom i zatrpavani zemljom.
Jedan broj ljudi je ugušen, jer su ranjeni i još živi zatrpavani, dok su se ispod zemlje čuli potmuli jauci.
Šumanovićeva majka poklonila slike za memorijalu galeriju
U momentu hapšenja na Šumanovićevom „štafelaju“ ostala je upravo završena slika „Beračice“, danas izložena u Memorijalnoj galeriji u Šidu.
U Muzeju Srema u Sremskoj Mitrovici postoji dokument koji svjedoči o Šumanovićevom strijeljanu. Riječ je o odgovoru na zahtjev Perside Šumanović, umjetnikove majke, da joj sina puste iz pritvora.
Tek dva mjeseca poslije, nakon što je Sava odavno strijeljan, dobila je odgovor Nezavisne Države Hrvatske, odnosno Ustaške nadzorne službe. U tom odgovoru pisalo je da je Sava Šumanović osuđen na smrt i strijeljan. Odgovor završava ustaškim pozdravom „Za dom spremni!“.
Prema sjedočenjima, Persida Šumanović je teško podnijela ubistvo sina jedinca i godinama je postavljala na sto tanjir za njega i uveče mu razmiještala krevet, ne mireći se sa gubitkom.
Šumanović je prije svog pogubljenja u jednom pismu prijatelju 1934. godine, predvidio 1942. kao godinu svoje smrti.
Na mjestu stravičnih pogubljenja u Sremskoj Mitrovici 1960. godine podignut je spomen-park, a Šumanovićeva majka je na desetogodišnjicu ubistva preostale radove poklonila Šidu radi otvaranja Memorijalne galerije.
Jedna od najvećih domaćih slikarski nagrada nosi danas ime Save Šumanovića.
